Türkiye’de Engelli Hakları

Üst Norm

Engelli Haklarına İlişkin Sözleşme, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 13 Aralık 2006 tarihli ve A/RES/61/106 tarihli kararıyla kabul edilmiş ve 3 Mayıs 2008 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

Türkiye, Sözleşmeyi 2007 tarihinde imzalamış ve onaylı resmi Türkçe çeviri, 2009’da yayımlanarak yürürlüğe konmuştur. Türkiye Sözleşmeyi herhangi bir çekince veya beyan koymaksızın kabul etmiştir. Sözleşme’nin denetim organı Birleşmiş Milletler bünyesindeki Engelli Hakları Komitesidir.

Anayasa Bünyesinde Engelli Hakları

Madde 10 (Ek fıkra: 7/5/2010-5982/1 md.): ”Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz.”

Madde 42/8: “Devlet, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır.”

Madde 49: “Çalışma, herkesin hakkı ve ödevidir.”

Madde 50/2: “Bedenî veya ruhî yetersizliği olanların çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar’.’

Madde 70/1-2: “Her Türk kamu hizmetlerine girme hakkına sahiptir”. “Hizmete alınmada, görevin gerektirdiği niteliklerden başka hiçbir ayırım gözetilemez.” 

Temel Başlangıç İlkeleri

• Kendi seçimlerini yapma özgürlükleri ve bağımsızlıkları da dahil olmak üzere, kişilerin doğuştan sahip oldukları onura ve bireysel özerkliklerine saygı gösterilmesi,
• Ayrımcılık yapılmaması,
• Topluma tam ve etkili katılımla dahil olma,
• Farklılıklara saygı gösterilmesi ve engelliliğin insan çeşitliliğinin ve insanlığın bir parçası olarak kabul edilmesi,
• Fırsat eşitliği,
• Erişilebilirlik,
• Engelli kadınlar ve erkekler arasında eşitlik,
• Engelli çocukların gelişen kapasitelerine saygı duyulması ve engelli çocukların kendi kimliklerini koruyabilmeleri için haklarına saygı duyulması.

Özel Amaçlı Düzenlemeler

5378 Sayılı Engelliler Hakkında Kanun, engelli bireylerin hak ve özgürlüklerini devlet işleyişi ve toplum yapısı bünyesinde hayata geçirmek için gerekli tedbirleri ve koruyucu hükümleri aynı anda yasa koruması altına alan üst yasa olarak 2005 yılından beri yürürlüktedir. 49 ana madde ile, ilgili Kanunlarda ekleme ve koruma hükümleri uygulanmış, uygulanması yönündeki denetimleri de yönlendirmeye devam etmektedir.

Pek çok sayıda engelli hayatı düzenleyici yönetmelik bulunmakla beraber birkaç örnek aşağıya sunulmuştur:

• Kamu Görevlerine Getirilme Sınav Uygulamaları Hk: Engelli Kamu Personel Seçme Sınavı ve Engellilerin Devlet Memurluğuna Alınmaları Hakkında Yönetmelik
• Engellilik Değerlendirmesi Hk: Erişkinler İçin Engellilik Değerlendirmesi Hakkında Yönetmelik (Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığından)
• Bakım Hizmetleri Hk: Engelli Bireylere Yönelik Özel Bakım Merkezleri Yönetmeliği
• Şahsi Tıbbi Araç Gereksinimleri Hk: Ismarlama Protez ve Ortez Merkezleri İle İşitme Cihazı Merkezleri Hakkında Yönetmelik
• Maluliyet Tespiti Hk: Maluliyet ve Çalışma Gücü Kaybı Tespiti İşlemleri Yönetmeliği
• Karşılıksız Ödemeler Hk: Evde Bakım Yardımı Yönetmeliği

Ulusal Hak Arama Mekanizmaları

Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu (TİHEK)

TİHEK, 6701 Sayılı Kanunda kuruluş amacını “insan onurunu temel alarak insan haklarının korunması ve geliştirilmesi, kişilerin eşit muamele görme hakkının güvence altına alınması, hukuken tanınmış hak ve hürriyetlerden yararlanmada ayrımcılığın önlenmesi” şeklinde belirlemiş ve bu hususta “Ulusal Önleme Mekanizması” olarak kendini tanımlamıştır. Engelli bireyler de bu bağlamda şahsen veya dernek ve vakıflar vasıtasıyla, idari teşkilata ait her kuruluşta, özel teşebbüslerde, gerçek ve tüzel kişiler bünyesinde gerçekleşen her tür ayrımcılık yasağı ihlallerine ilişkin başvuru kabul etmektedir.

Kamu Denetçiliği (Ombudsmanlık)

6238 Sayılı Kanunla kurulu Kamu Denetçiliği Kurumu, kamu hizmetleri hakkında denetim ve tavsiye kararı uygulayan alternatif şikayet mekanizmasıdır. Kararları ilgili kamu kurumu nezdinde bağlayıcı olmamakla beraber insanlık hakları, adalet ve hukuka uygunluk temelli somut olay denetimi devlet teamülünde kabul görmektedir.

İlgili Bakanlık ve Müsteşarlıklar

Engelli bireyin herhangi bir Bakanlık ve bağlı yapılar nezdinde uygulanan idari işlem ve eylem nedeniyle doğrudan veya dolaylı herhangi bir hakkının zarar görmesi veya menfaatinin muhtel olması durumunda ilgili Bakanlığa ve bağlı yapıya idari başvuru yapması olanaklı olup bu yol aynı zamanda engelli bireyin ilerleyen dönemde açmayı değerlendireceği “iptal ve/veya tam yargı davasının” asli şekli koşullarından biridir.

Yargı Makamları

Engelli birey de diğer tüm yurttaşlar gibi, kendilerine karşı işlenen suçlarla ilgili 5231 Sayılı Türk Ceza Kanunu ve bağlantılı ceza maddeleri ile korunmaktadır. Yargı makamlarına erişim konusunda eşit haklara ancak yetersiz imkanlara sahip olan engelli bireyler için, Savcılık Makamları, Mahkemeler, Hakem Heyetleri, Tahkim Kurulları, ve avukatlar gerekli kolaylığı sağlamak durumundadır. Bu çerçevede, ister suç mağduru ister suç isnat edilen olsun, ister önleyici ister tazmin edici hukuk bağlamında ele alınsın, engelli birey adalete erişim için Yargı Makamlarına başvurma özgürlüğüne sahiptir.

Anayasa Mahkemesi

Görevli ve yetkili ulusal yargı makamlarında görülen ve süreci tüketilen hukuk ve ceza iş ve işlemlerine ilişkin, temel hak ve özgürlükler kapsamında, yargılama ilkelerini de kapsayacak şekilde üst denetim yapma görevi ve yetkisine sahip Anayasa Mahkemesi’nde bireysel başvuru yolu, tüm yurttaşlara, Türk hukuku uygulanan bireylere olduğu gibi engelli bireylere de ayrım gözetmeksizin açıktır.

Uluslararası Hak Arama Mekanizmaları

Birleşmiş Milletler Engelli Komitesi

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi

Uluslararası Adalet Divanı

AVUKAT DESTEĞİ